ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ BULLYING: Νομοθέτηση τώρα!

Του Κωνσταντίνου Γ. Νούσιου.
Δικηγόρος, Περιφερειακός Σύμβουλος Θεσσαλίας
 
Η υπόθεση του Βαγγέλη Γιακουμάκη προκάλεσε αναταραχή στην κοινή γνώμη τον τελευταίο μήνα και η τραγική κατάληξή της φέρνει προ των ευθυνών τους τόσο την κοινωνία όσο και το κράτος, όσον αφορά στο θέμα του bullying (σχολικός εκφοβισμός).
 
Η κοινωνία έχει καθήκον να μην εφησυχάσει, αφήνοντας κι αυτό το περιστατικό βίας (σχολικής και εξωσχολικής) να περάσει στη λήθη, όπως συνέβη στο παρελθόν. Το κράτος από τη μεριά του οφείλει άμεσα να νομοθετήσει για την αντιμετώπιση του φαινομένου.
 
Εκφοβισμός: Κοινωνία και σχολείο
 
Το bullying με την ευρεία έννοια, το συναντάμε ανέκαθεν και σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινότητάς μας. Στην δουλειά μας (workplace bullying), στην πολιτική (η άκαμπτη στάση της ισχυρής Γερμανίας απέναντι στην ταλαιπωρημένη από τα Μνημόνια Ελλάδα), στο διαδίκτυο (cyber bullying), στο στρατό με τα καψόνια.
 
Το φαινόμενο σαφώς και δεν είναι τωρινό. Όταν όμως θύματά του είναι παιδιά, οφείλουμε να ασχοληθούμε σοβαρά με την καταπολέμησή του.
 
Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα φαινόμενο νεανικής παραβατικότητας και αναφέρεται στη χρήση βίας μεταξύ μαθητών ή συνομήλικων παιδιών. Βία που μπορεί να πάρει πολλές μορφές: σωματική, ψυχολογική, λεκτική. Παρενόχληση κατ’ εξακολούθηση.
 
Αυτό που παλιότερα, πριν μπει στη ζωή μας ως όρος το «bullying», ονομάζαμε (αποδίδοντας του αρκετά πιο ήπια χαρακτηριστικά) κοροϊδία, πείραγμα. Η λέξη «bully» μεταφράζεται ως «νταής», «φωνακλάς», «τύραννος» όταν απαντάται ως ουσιαστικό και «απειλώ», «εκφοβίζω», «εξαναγκάζω» ως ρήμα.
 
Θύματα είναι συνήθως τα «διαφορετικά» παιδιά. Τα ευάλωτα, τα λιγότερο αθλητικά, τα εσωστρεφή, όσα δυσκολεύονται στην κοινωνικοποίηση και την ένταξη σε παρέες. Κατά κανόνα εκείνα που δε μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. Η διαφορετικότητα στοχοποιείται. Θύτες τα πιο δυνατά ή δημοφιλή, που μέσω του εξευτελισμού του άλλου ζητούν συνήθως την επιβεβαίωση και αντλούν μια αίσθηση υπεροχής και εξουσίας.
 
Συμπεριφορές που μπορούν να κάνουν μαρτύριο τη ζωή του παιδιού που τις δέχεται, να το περιθωριοποιήσουν και να τραυματίσουν τον ψυχισμό του δια παντός, καθώς συμβαίνουν την περίοδο κατά την οποία διαμορφώνεται η προσωπικότητά του και τίθενται οι βάσεις για την ενήλικη ζωή του. Συχνά οδηγούν και σε δράματα, σαν αυτό που βιώσαμε τον τελευταίο μήνα.
 
Τα διαθέσιμα ερευνητικά στοιχεία στην Ελλάδα, αναδεικνύουν την διαρκώς αυξανόμενη ανασφάλεια των παιδιών απέναντι στους συνομηλίκους τους και την αύξηση των κακοποιητικών συμπεριφορών μεταξύ τους, ήπιας ή σοβαρότερης μορφής.
 
Η δύναμη της ενημέρωσης
 
Ο αντίκτυπος που είχε στην ελληνική κοινωνία η υπόθεση του Βαγγέλη Γιακουμάκη, που έφερε στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης το θέμα του bullying, αναδεικνύει τη δύναμη και τη χρησιμότητα των Μέσων Ενημέρωσης για βαθιά κοινωνικά ζητήματα.
 
Υπό τον όρο του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των προσωπικών δεδομένων και της δεοντολογίας, η εκτεταμένη δημοσιότητα που λαμβάνει εδώ και κάποια χρόνια παγκοσμίως και εσχάτως στη χώρα μας το θέμα, μόνο θετικά αποτελέσματα μπορεί να έχει.
 
Περιστατικά ενδοσχολικής βίας πάντοτε συνέβαιναν, αλλά αντιμετωπίζονταν (ή αποσιωπούνταν) σε κλειστό κύκλο. Οι νέες τεχνολογίες με την διάδοση του internet, τις εναλλακτικές πηγές πληροφόρησης και την ταχύτητα με την οποία κινείται σήμερα η πληροφορία, δίνουν σε ζητήματα εξαιρετικά σοβαρά όπως το bullying, τις πρέπουσες διαστάσεις.
 
Το παγκόσμιο κίνημα εναντίον του σχολικού εκφοβισμού που έχει δημιουργηθεί, έχει συμβάλει σημαντικά στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κόσμου. Όταν κάτι συζητιέται, σταματά να αποτελεί taboo, γίνεται χειροπιαστό, γεννά προβληματισμούς και ιδέες για την καταπολέμησή του.
 
Ο ρόλος οικογένειας και εκπαιδευτικών
 
Σε όλο τον κόσμο, οι άνθρωποι ζουν σε ένα μονίμως συγκρουσιακό περιβάλλον, πόσω μάλλον στην Ελλάδα της κρίσης και της κοινωνικής αδικίας, που ευνοούν την ανάπτυξη βίαιων συμπεριφορών των παιδιών. Με αυτά τα δεδομένα, τον πιο κρίσιμο ρόλο στην πρόληψη και καταστολή του φαινομένου του bullying έχουν η οικογένεια και οι εκπαιδευτικοί, βασικοί θεσμοί διαμόρφωσης χαρακτήρα και αναπαραγωγής προτύπων.
 
Γονείς και δάσκαλοι επιφορτίζονται με την ευθύνη της σωστής διαπαιδαγώγησης. Οφείλουν να διδάξουν στα παιδιά το σεβασμό στη διαφορετικότητα και την αξία του διαλόγου. Να μην καλλιεργούν τον ρατσισμό και την ξενοφοβία, να καταδικάζουν τη βία και κυρίως να αποτελούν πρότυπα συμπεριφοράς.
 
Η υιοθέτηση επιθετικών συμπεριφορών από τους ανηλίκους, αντικατοπτρίζει τα πρότυπα των ενηλίκων του περιβάλλοντός τους, τη βία, τις διακρίσεις και την παραμέληση που τα παιδιά βιώνουν στους χώρους κοινωνικοποίησής τους (οικογένεια, σχολείο, γειτονιά, κλπ).
 
Οικογένεια και σχολείο έχουν και ευθύνες παρέμβασης. Οι ενήλικοι συχνά αγνοούν, παρερμηνεύουν ή παραβλέπουν τις συμπεριφορές παιδιών που προκαλούν σωματικό ή ψυχικό πόνο, απειλή ή εκφοβισμό σε άλλα παιδιά. Η αδιαφορία-υποτίμηση της βαρύτητας περιστατικών βίας και η παρατεταμένη ανοχή σε παραβατικές συμπεριφορές στο σχολείο από τους εκπαιδευτικούς, μπορεί να αποβεί μοιραία (σ.σ. στην υπόθεση Γιακουμάκη, αναζητούνται ποινικές ευθύνες στο πρόσωπο του διευθυντή της Γαλακτοκομικής Σχολής Ιωαννίνων Κώστα Μάντζαρη, ο οποίος απομακρύνθηκε πρόσφατα από τη θέση του, καθώς σύμφωνα με την ΕΔΕ, είχε γίνει επανειλημμένα αποδέκτης καταγγελιών ακόμη και από μέλη του προσωπικού για ενδοσχολική βία, τις οποίες αγνοούσε).
 
Σημαντική προϋπόθεση για την αντιμετώπιση των φαινομένων bullying είναι η στενή και σταθερή επικοινωνία και συνεργασία μεταξύ εκπαιδευτικών και γονέων/κηδεμόνων.
 
Τι ισχύει στην Ε.Ε.
 
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση δεν υπάρχει νομικό πλαίσιο ή πλαίσιο πολιτικής σχετικά με τη βία στα σχολεία. Παρ’ όλα αυτά, λειτουργεί το κοινοτικό πρόγραμμα «Daphne III», που εστιάζει σε πρακτικά μέτρα με σκοπό την πρόληψη ή τον περιορισμό του φαινομένου.
 
Η ενδοσχολική βία συνιστά παραβίαση των δικαιωμάτων των παιδιών, όπως αυτά διατυπώνονται στη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού (UNCRC). Τα κράτη-μέλη της Ε.Ε., ως συμβαλλόμενα μέρη της σύμβασης αυτής, υποχρεούνται να λάβουν «κάθε κατάλληλο νομοθετικό, διοικητικό, κοινωνικό και εκπαιδευτικό μέτρο για την προστασία των παιδιών από κάθε μορφή σωματικής ή ψυχολογικής βίας».
 
Το απαρχαιωμένο νομοθετικό πλαίσιο
 
Τα ισχύοντα στην ελληνική εκπαιδευτική νομοθεσία δεν περιλαμβάνουν καμιά πρόβλεψη για την παραβατικότητα ανηλίκων στο σχολείο και δη για το φαινόμενο του bullying. Εν προκειμένω, για τέτοιες πράξεις εφαρμόζονται οι διατάξεις του Ποινικού Κώδικα, όπως αυτές εφαρμόζονται για τους ανήλικους.
 
Όλες οι πράξεις σωματικής, λεκτικής και ψυχολογικής-κοινωνικής βίας που τελούνται από μαθητές εις βάρος άλλων μαθητών μέσα στον σχολικό χώρο αντιμετωπίζονται σύμφωνα με τις σχετικές διατάξεις του Π.Δ. 104/1979 «Περί σχολικού και διδακτικού έτους, υπηρεσιακών βιβλίων, εγγραφών, μετεγγραφών, φοιτήσεως, διαγωγής και τιμητικών διακρίσεων των μαθητών των σχολείων Μέσης Γενικής Εκπαιδεύσεως», το οποίο χρονολογείται από το 1979!
 
Το συγκεκριμένο Προεδρικό Διάταγμα ορίζει την παραβατική συμπεριφορά ως «παρέκκλιση από την προσήκουσα διαγωγή» και όσον αφορά στις ποινές, αναφέρεται σε «σχολικές κυρώσεις». Οι όποιες αποφάσεις λαμβάνονται από το συμβούλιο των καθηγητών.
 
Η κυβέρνηση επιβάλλεται να προχωρήσει στην επικαιροποίηση της νομοθεσίας για την ενδοσχολική βία, με επαναπροσδιορισμό της βάσει του φαινομένου του bullying, λαμβάνοντας υπόψη τις κοινωνικές διαστάσεις που έχει λάβει στις μέρες μας, σε συνδυασμό με τις κατευθύνσεις της Ε.Ε. και τις λεγόμενες «καλές πρακτικές» που ακολουθούνται από άλλες ευρωπαϊκές χώρες (Σουηδία και Νορβηγία είναι από τις ελάχιστες χώρες παγκοσμίως που έχουν νομοθετήσει στοχευμένα για την αντιμετώπιση του bullying).
 
«Καλές πρακτικές» και νομοθετικές ρυθμίσεις
 
Το Υπουργείο Παιδείας, σε συνεργασία με τους αρμόδιους φορείς και με άξονα το τρίπτυχο εκπαιδευτική κοινότητα - γονείς - μαθητές, καλείται να καταρτίσει άμεσα ένα σχέδιο εξάλειψης της ενδοσχολικής βίας, με μια σειρά από εξειδικευμένες παρεμβάσεις και θέσπιση προγραμμάτων, όπως:
 
* Ενημερωτική καμπάνια (εθνικής και τοπικής εμβέλειας), με φυλλάδια, αφίσες, διαδικτυακό τόπο με οπτικοακουστικό υλικό και διαφημιστικά σποτ, με στόχο την ανάδειξη της κοινωνικής διάστασης του προβλήματος, την τοποθέτησή του στην ημερήσια διάταξη και την ευαισθητοποίηση των πολιτών.
 
* Επιμόρφωση των δασκάλων-καθηγητών και προγράμματα κατάρτισης για διαχείριση κρίσεων και εντοπισμό, πρόληψη και καταστολή των φαινομένων βίας.
 
* Λειτουργία προγραμμάτων πλήρους σχολικής παρέμβασης και δράσεις που χρησιμοποιούν το σχολείο ως πεδίο εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων κατά της βίας, σχέδια επικεντρωμένα στην ενεργοποίηση του διδακτικού και εκπαιδευτικού προσωπικού ως παράγοντα για την προστασία των παιδιών.
 
*Εισαγωγή του θεσμού της «Σχολικής Διαμεσολάβησης» στα σχολεία.
 
* Διοργάνωση σεμιναρίων με συμμετοχή εμπειρογνωμόνων από το εξωτερικό, για παροχή πληροφοριών και ανταλλαγή γνώσεων για τη συχνότητα, τη διάδοση και την τυπολογία της εν λόγω συμπεριφοράς στα σχολεία, συμβουλών και βέλτιστων πρακτικών για τη διαχείριση του προβλήματος.
 
* Παροχή κατάρτισης στους γονείς προκειμένου να συμβάλλουν στην υγιή προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη των παιδιών τους και δημιουργία υποστηρικτικών κοινωνικών δικτύων.
 
* Υλοποίηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων για τη βελτίωση των προσωπικών και κοινωνικών δεξιοτήτων των παιδιών και στρατηγικές μαθητικής πρωτοβουλίας. Είναι πολύ σημαντική η ενεργοποίηση και η συμμετοχή των παιδιών στην όλη προσπάθεια, στην λήψη αποφάσεων και στην ανάληψη ευθυνών.
 
* «Ελκυστικό σχολείο»: αναμόρφωση προγραμμάτων σπουδών, χώροι άθλησης, δημιουργικής απασχόλησης και ψυχαγωγίας, που ενθαρρύνουν τη συμμετοχή και αποτρέπουν τη βίαιη συμπεριφορά. Δημιουργία ενός σχολικού περιβάλλοντος ελευθερίας, δημοκρατικών αρχών, συναισθηματικής συμμετοχής και κλίματος αποδοχής. Η αποτελεσματική πρόληψη και αντιμετώπιση της σχολικής βίας συνδέεται στενά με το συνολικό τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας του σχολείου.
 
* Εκπαιδευτικά προγράμματα προσανατολισμένα στη διδασκαλία της ανοχής της διαφορετικότητας (στην εθνικότητα και την πολιτιστική ταυτότητα), του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, του διαλόγου.
 
* Διοργάνωση αθλητικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων για παιδιά και εφήβους στις γειτονιές, μέσα από τις οποίες θα προωθείται η βιωματική μάθηση της συνεργασίας και της ειρηνικής επίλυσης διαφορών.
 
* Ίδρυση και στελέχωση συμβουλευτικών σταθμών νέων, παρουσία κοινωνικών λειτουργών και ψυχολόγων για τη στήριξη μαθητών, γονέων και εκπαιδευτικών, την παρέμβαση σε περιστατικά εκδήλωσης βίαιων-προβληματικών συμπεριφορών των μαθητών, με έμφαση στις πραγματικές ανάγκες τους.
 
* Σύνταξη ερωτηματολογίων με σκοπό τη «χαρτογράφηση» της έκτασης του φαινομένου στα σχολεία και εκπόνηση μελετών και εργαλείων επί θεμάτων ενδοσχολικής βίας.
 
* Θέσπιση γραπτού «Κώδικα για την αντιμετώπιση του bullying», διαθέσιμου σε όλους στο σχολείο, ο οποίος θα προβλέπει την ανάγκη επίσημης γνωστοποίησης περιστατικών εκδήλωσης του φαινομένου και την υποβολή γραπτών αναφορών των περιστατικών αυτών.
 
* Λειτουργία τηλεφωνικής γραμμής στην οποία μπορούν να απευθύνονται για συμβουλές ιδίως ανήλικοι και όλοι οι εμπλεκόμενοι σε περιστατικά τύπου bullying.